Terugblik op lezing Katriona O'Sullivan bij NVVK-congres

Geloof in je hulpvrager, vanuit een gelijkwaardige relatie

10 oktober 2025

Katriona O'Sullivan is professor aan Trinity College Dublin en auteur van het veelgeprezen boek 'Poor. Grit, courage, and the life-changing value of self-belief'. Haar verhaal is uitzonderlijk: van een jeugd in extreme armoede tot een positie als hoogleraar aan een van de meest prestigieuze universiteiten van Ierland. O'Sullivan groeide op in een omgeving van armoede en verslaving en verliet school op 15-jarige leeftijd zonder diploma's. 

Katriona O'Sullivan

Misvattingen over keuzevrijheid

Een van de grootste misverstanden betreft de keuzevrijheid van mensen in armoede. O'Sullivan legt uit:

'Mensen dachten dat mijn ouders en ik verkeerde keuzes maakten, terwijl we eigenlijk geen keuze hadden. We probeerden gewoon dag voor dag te overleven.'

 Deze observatie is belangrijk voor schuldhulpverleners, die vaak geconfronteerd worden met cliënten die ogenschijnlijk 'irrationele' financiële beslissingen nemen.

Armoede en trauma

O'Sullivan denkt dat de dienstverlening beter kan worden wanneer professionals de invloed van trauma beter onderkennen. In haar ervaring gaan armoede en trauma hand in hand.

'Armoede op zich is een trauma. De voortdurende stress verandert je biologie.' O'Sullivan wijst op de verhoogde kwetsbaarheid van kinderen in armoede: "Kinderen die opgroeien zoals ik, lopen tien keer zo veel risico om seksueel misbruikt te worden in hun huis of daarbuiten." Volgens O'Sullivan verkeren mensen in armoede constant in een staat van verhoogde waakzaamheid. Ze vergelijkt de manier waarop mensen in armoede de wereld ervaren als een leeuw in het wild:

'Ik ben altijd op zoek naar ‘roofdieren’. Als ik je zie, weet ik meteen of je een roofdier bent. In deze wereld is een roofdier iemand die mijn uitkering gaat afnemen, die me gaat veroordelen, die het moeilijk voor me gaat maken om te overleven.'

Voor schuldhulpverlening onderstreept dit inzicht het belang van principes van trauma-geïnformeerde zorg: veiligheid, geloofwaardigheid en transparantie, steun van lotgenoten en ervaringsdeskundigen, gelijkwaardigheid en krachtgerichtheid. [1] In onder andere de Nederlandse jeugdzorg en reclassering wordt her en der al volgens deze principes gewerkt; in de financiële dienstverlening is hier nog relatief weinig aandacht voor.^,[2],[3],[4]

Mensen die in je geloven

De sleutel tot effectieve begeleiding ligt volgens O'Sullivan in onvoorwaardelijk geloof in iemands potentieel. In haar boek ‘Poor’ beschrijft O'Sullivan hoe haar eerste lerares, Miss Arkinson, het verschil maakt. "Niet veel mensen herkenden hoe getalenteerd ik was als kind. Ze zagen mijn gedrag in plaats van mijn potentieel," aldus O'Sullivan. "Miss Arkinson geloofde altijd dat ik net zoveel kon bereiken als iedereen. Het maakt niet uit wat ik deed." Deze lerares gaf O'Sullivan twee jaar lang consistent taken, ook al voerde Katriona deze nooit uit.

'Het is belangrijk dat je iemand hebt die in je gelooft. Ongeacht hoe je daadwerkelijk presteert.'

Gelijkwaardigheid en krachtgerichtheid

Volgens O’Sullivan is een oordeelsvrije, krachtgerichte benadering ook cruciaal voor de effectiviteit van financiële educatie. Traditionele financiële educatie kan wel eens uitgaan van verkeerde aannames: 'Sommige oplossingen die worden aangereikt gaan ervan uit dat mensen niet kunnen omgaan met geld.' In haar ervaring zijn mensen geneigd om mensen in armoede te onderschatten. 'Soms zag ik er echt slecht uit. Mensen veroordeelden me, alsof ik niet hetzelfde potentieel had als zij. Maar ik had simpelweg niet hetzelfde soort onderwijs gehad als zij.' In haar ogen vraagt effectieve financiële hulpverlening om twee dingen: onvoorwaardelijk geloof in het potentieel van een mens en gelijkwaardigheid.

Verplichting is contraproductief

Op de vraag hoe O'Sullivan denkt over het verplicht stellen van hulpverlening is haar reactie duidelijk: 'Ik denk niet dat het verplicht maken van dingen het aantrekkelijk maakt voor iemand om deel te nemen.'

O'Sullivan denkt dat je mensen wel kunt verplichten om te komen, maar niet om het geleerde toe te passen. Zij vergelijkt dit met andere verplichte activiteiten: 'Je kunt mensen verplichten om te komen, maar ze gaan dingen niet per se anders doen.' Het verplicht maken van hulp kan volgens haar zelfs contraproductief werken, omdat het de autonomie en waardigheid van mensen ondermijnt. In plaats daarvan benadrukt zij het belang van toegankelijkheid.

 Om hulpverlening toegankelijk te maken is het van cruciaal belang dat deze gestoeld is op de waarden gelijkwaardigheid en vertrouwen. O’Sullivan maakt onderscheid tussen ‘good-do-ers’ en ‘do-good-ers’. ‘Good-do-ers’ zien mensen in armoede als gelijken in moeilijke omstandigheden. ‘Do-good-ers’ zien mensen in armoede als behoeftigen van liefdadigheid.

'Mensen zoals ik - echt gemarginaliseerd - gaan niet naar je toe komen, als je ze ziet als liefdadigheid. Ik zal alle spullen van je aannemen, maar als ik echt hulp nodig heb, ga ik naar de mensen met de juiste waarden.'

O’Sullivan geeft aan dat mensen in armoede dit verschil in houding bij hulpverleners haarfijn aanvoelen. 'Als je dit werk wilt doen, als je wilt dat ik naar je toe kom, dan moet ik geloven dat jouw waarden geschikt zijn voor mij.'

Lessen voor ons werk

1. Straal uit dat je gelooft in iemands talent
O'Sullivan's ervaring toont aan dat een krachtgerichte benadering en positieve verwachtingen essentieel is. "Je moet me zien als getalenteerd, als begaafd, als iemand met potentieel. Als je me ziet als een gebroken persoon die reparatie nodig heeft, kom ik niet naar je toe."

2. Accepteer dat je de keuzes van een ander niet altijd kunt begrijpen
Financiële beslissingen die irrationeel lijken, zijn vaak het resultaat van cognitieve overbelasting en trauma. Mensen in armoede opereren vanuit een overlevingsmodus, waarin langetermijnplanning geen prioriteit heeft.

3. Zorg voor momenten van echte verbinding
Effectieve hulpverlening vereist authentieke verbindingen. O'Sullivan benadrukt: "Als je  dit werk wilt doen, moet je in relaties investeren." Oppervlakkige of verplichte interacties zijn minder effectief dan oprechte contactmomenten.

4. Vermijd een liefdadigheidsmentaliteit
O'Sullivan ziet een mentaliteit van liefdadigheid als drempel voor hulpverlening.

5. Investeer in zelfreflectie en educatie van professionals
O'Sullivan pleit ervoor dat professionals eerst moeten begrijpen wat armoede betekent, voordat ze mensen in armoede proberen te helpen. 

'Ik denk dat bevoorrechte mensen moeten leren begrijpen waarom ik ben zoals ik ben.'

Conclusie

Katriona O'Sullivans verhaal en inzichten bieden waardevolle lessen voor de Nederlandse schuldhulpverlening. Haar ervaring toont aan dat effectieve hulpverlening verder gaat dan het verstrekken van informatie of het stimuleren van gedragsverandering. Het vereist oprechte, op waarden gebaseerde verbindingen en een verschuiving van de nadruk op de kwetsbaarheid van mensen in armoede naar een bejegening waarin mensen erkend worden als mensen met talent en potentieel die tijdelijk in moeilijke omstandigheden verkeren.

De sleutel tot effectieve schuldhulpverlening ligt niet in het verplicht stellen van financiële educatie, maar in het opbouwen van gelijkwaardige, vertrouwensvolle relaties, waarin mensen hun waardigheid behouden en hun kracht en talent worden erkend.

Alleen dan kunnen mensen zoals O'Sullivan - en de vele anderen die momenteel vastzitten in armoede - de tools krijgen die ze nodig hebben om niet alleen te overleven, maar te floreren.